10 گیاه مقاوم به آب شور
امروزه که تغییرات اقلیمی و مشکلاتی مانند شوری خاک و کمبود آب، صنعت کشاورزی را به چالشی بزرگ تبدیل کرده اند کاشت انواع گیاه مقاوم به آب شور که به آن ها هالوفیت هم گفته می شود، به یک راه حل مهم برای حل این مشکل تبدیل شده اند. این گیاهان شگفت‌انگیز قادرند در شرایطی که بسیاری از گیاهان دیگر نمی توانند زنده بمانند، به رشد خود ادامه دهند.
آن ها با استفاده از مکانیزم های خاصی مانند دفع نمک اضافی، کمک به تثبیت خاک و فراهم آوردن محیط مناسب برای زندگی دیگر موجودات، به حفظ تعادل اکوسیستم های شور کمک می کنند. با توجه به افزایش شوری خاک در نقاط مختلف ایران و سایر نقاط جهان، آشنایی و بهره برداری از این گیاهان به عنوان یک راهکار مؤثر برای توسعه کشاورزی پایدار، بهبود فضای سبز شهری و مقابله با بیابان زایی مطرح می شود.
گیاه مقاوم به آب شور دقیقاً یعنی چه؟
گیاه مقاوم به آب شور یا به اصطلاح علمی هالوفیت (Halophyte) ، گیاهی است که می تواند در خاک یا آب های شور رشد کند و دوام بیاورد. این شوری ممکن است از طریق تماس ریشه ها با آب شور، پاشش نمک در نزدیکی دریا یا حتی از نمک هایی باشد که برای یخ زدایی جاده ها در زمستان استفاده می شود.
بیشتر گیاهان معمولی در چنین شرایطی آسیب می بینند، چون نمک باعث می شود آب از بافت آن ها خارج شود، اما گیاهان مقاوم به شوری با داشتن سازوکارهایی خاص، می توانند با این شرایط کنار بیایند؛ برای مپال نمک اضافی را دفع می کنند یا جلوی از دست رفتن آب را می گیرند. این گیاهان را می توان در مناطقی مثل باتلاق های شور، سواحل، زمین های نیمه بیابانی و حتی مناطق و مسیرهایی که نمک جاده ای زیاد استفاده می شود، پیدا کرد.
چطور گیاهان مقاوم به شوری به کشاورزی و محیط زیست کمک می کنند؟
گیاهانی که در آب شور رشد می کنند یا هالوفیت ها به کشاورزی و محیط زیست، به ویژه در مناطقی که مشکل شوری خاک و کمبود منابع آب شیرین وجود دارد، کمک می کنند. به دلیل مقاومت این گیاهان به آب شور، می توانند در خاک هایی که به دلیل آبیاری نادرست یا استفاده بیش از حد از کودهای شیمیایی شوره زده و شور شده اند، کشت شوند. این امر به کاهش اثرات منفی شوری بر کشاورزی کمک کرده بهره وری زمین های شور را بهبود می بخشد.
از نظر زیست محیطی، استفاده از گیاهان هالوفیت به حفظ منابع آب شیرین کمک می کند، چرا که این گیاهان در شرایط شور رشد کرده و از نیاز به منابع آب شیرین برای کشاورزی جلوگیری خواهند کرد. این ویژگی ها، گیاهان مقاوم به آب شور را به ابزار مهمی در کشاورزی پایدار و بهبود شرایط زیست محیطی در مناطق خشک و شور تبدیل کرده اند.
آیا گیاهان مقاوم به آب شور در کشاورزی تجاری هم کاربرد دارند؟
گیاهان مقاوم به آب شور علاوه بر تحمل شوری خاک و آب، پتانسیل اقتصادی بالایی در تولید خوراک دام، صنایع غذایی و محصولات صنعتی دارند. برای مثال، آتریپلکس یکی از گونه های پرکاربرد در تولید علوفه حیوانات است که در مناطق خشک و شور به عنوان منبع تغذیه ای پایدار برای دام ها مورد استفاده قرار می گیرد. همین ویژگی باعث می شود زمین هایی که برای دیگر محصولات کشاورزی مناسب نیستند، به عرصه ای مفید در تولید خوراک دام تبدیل شوند.
از سوی دیگر، امروزه برخی از گیاهانی که در آب شور رشد می کنند مانند سالیکورنیا، سیاه شور دریایی (اسفناج دریایی) و اسفناج نیوزلندی، به عنوان سبزیجات خوراکی وارد زنجیره غذایی انسانی شده اند. این گیاهان نه تنها طعم خاص و گاه شیرین تری نسبت به گونه های عادی دارند، بلکه سرشار از مواد مغذی، آنتی اکسیدان ها و مواد معدنی نیز هستند. در صنعت رستوران داری، این سبزیجات شور به عنوان دسته ای نوظهور و جدید از محصولات غذایی مورد توجه قرار گرفته اند و سرآشپزان در مناطق ساحلی آن ها را به منوی خود اضافه کرده اند تا طعم های جدید و متفاوت را به مشتریان معرفی کنند.
علاوه براین، گیاهان هالوفیت در صنایع غذایی نیز کاربرد دارند. به عنوان مثال، پودر گیاهانی مانند سالیکورنیا به عنوان جایگزین برای نمک در تولید سوسیس، کراکر و سایر محصولات غذایی مورد استفاده قرار می گیرد. مطالعات نشان می دهند که حتی در صنایع فرآوری دریایی، استفاده از عصاره های گیاهان مقاوم به آب شور به عنوان نگهدارنده طبیعی برای جلوگیری از سیاه شدن آبزیان نتایج امیدوارکننده ای داشته است.
لیست 10 گیاه مقاوم به شوری آب در دنیا
گیاهان مقاوم به آب شور، از جمله رز چروکیده، خرزهره، پیتوس‌پوروم، گیاه موم، کوتون‌ایستر، زغال‌اخته، درخت بلوط، کاج موگو، سوسن یک روز و علف زینتی پنی ستوم به خوبی در شرایط سخت محیطی، به ویژه در مناطق ساحلی و خاک های شور، رشد می کنند. علاوه بر توانایی تحمل شوری، این گیاهان ویژگی های منحصر به فردی از جمله مقاومت بالا در برابر آفات، نیاز کم به مراقبت و سازگاری با شرایط آب و هوای متنوع دارند. بسیاری از این گیاهان برای استفاده در فضای سبز شهری، طراحی منظر و حتی جلوگیری از فرسایش خاک مناسب هستند.
رز چروکیده (Rosa rugosa)
رز چروکیده (Rosa rugosa) نوعی رز وحشی و یکی از گیاهان مقاوم به آب شور است که به خوبی در مناطق ساحلی و خاک های شور رشد می کند. برخلاف رزهای گل‌فروشی، این گیاه توانایی بالایی در تحمل شرایط سخت شوری دارد و برای فضاهای نزدیک به دریا بسیار مناسب است. شکوفه‌دهی طولانی‌مدت و زیبایی طبیعی این گیاه، همراه با مقاومت بالا در برابر آفات و نیاز به مراقبت کم، آن را به انتخابی محبوب برای طراحی منظر در شرایط آب شور تبدیل کرده است.
خرزهره (Oleander nerium)
خرزهره (Oleander nerium) یکی از گیاهان مقاوم به آب شور است که به خوبی در شرایط سخت مانند مناطق ساحلی و خشک رشد می کند. این گیاه همیشه‌سبز با گل های رنگارنگ و چشم‌نواز، تحمل بالایی در برابر باد و آب شور دارد. خرزهره به دلیل ویژگی های خاص خود، به ویژه مقاومت در برابر شوری، به طور گسترده ای در فضای سبز مناطق ساحلی و خشک استفاده می شود.
همچنین، این گیاه در شرایط پرتنش مانند حاشیه آزادراه ها به عنوان گزینه‌ای مناسب برای پوشش گیاهی و زیبا کردن محیط های شهری به کار می رود. گیاهانی که در آب شور رشد می کنند، مانند خرزهره، با سازگاری بالای خود می توانند برای بهبود فضای سبز در مناطق با شرایط اقلیمی چالش‌برانگیز انتخاب مناسبی باشند.
پیتوس پوروم یا میخک ژاپنی (Pittosporum tobira)
پیتوس‌پوروم یا میخک ژاپنی یکی از گیاهان مقاوم به آب شور است که در خاک های فقیر و شور به خوبی رشد می کند. این بوته همیشه‌سبز با برگ های براق و گل های معطر، برای پرچین ها یا کاشت گروهی در فضاهای سبز انتخابی ایده آل است. گیاه پیتوس‌پوروم به دلیل توانایی بالای خود در تحمل شرایط سخت آب و هوایی، شامل گرما، خشکسالی و شوری، گزینه ای مناسب برای طراحی فضای سبز در مناطقی با آب و هوای چالش‌برانگیز به شمار می رود. علاوه بر این، به عنوان یک گیاه مقاوم به آب شور و گیاهی زینتی در فضای سبز یا آپارتمانی مورد استفاده قرار می گیرد.
گیاه موم (Myrica cerifera)
گیاه موم (Myrica cerifera) یکی از شناخته‌شده‌ترین نمونه های گیاه مقاوم به آب شور است که با برگ های معطر و میوه های کوچک خود، جلوه ای طبیعی و ماندگار به فضای سبز می بخشد. این گیاه همیشه‌سبز در دسته گیاهانی که در آب شور رشد می کنند قرار دارد و به ویژه در مناطق ساحلی و خاک های شور عملکرد مناسبی دارد. مقاومت بالای آن در برابر باد، کم‌آبی و شرایط سخت محیطی، آن را به گزینه ای ایده آل برای پرچین‌کاری و باغچه های بومی تبدیل کرده است.
کوتون ایستر (Cotoneaster integerrimus)
کوتون‌ایستر (Cotoneaster integerrimus) یک درختچه متراکم و زیبا با برگ های سبز و توت های قرمز درخشان در پاییز است که به عنوان یکی از گیاهانی که در آب شور رشد می کنند شناخته می شود. این گیاه با نیاز آبی کم و مقاومت بالا به شوری خاک، گزینه ای ایده آل برای کاشت در مناطق خشک و شور محسوب می شود. همچنین به عنوان پوشش گیاهی برای سطوح وسیع و جلوگیری از فرسایش خاک بسیار مؤثر است و در طراحی منظرهای طبیعی و نیمه‌طبیعی جایگاه ویژه ای دارد.
زغال اخته/کرن بری (Vaccinium spp)
زغال‌اخته یا کرن‌بری (Vaccinium spp.) از معدود گیاهان میوه‌دار است که توانایی رشد در خاک های نسبتاً اسیدی و شور را دارد و به همین دلیل گزینه ای ارزشمند برای کاشت در مناطق با خاک های نامرغوب یا با شوری متوسط محسوب می شود. این گیاه، علاوه‌بر مقاومت بالا نسبت به شوری، در برابر بسیاری از آفات نیز از پایداری خوبی برخوردار است و نیاز به مصرف زیاد سموم شیمیایی ندارد. گونه هایی مانند Bluecrop و Jersey به ویژه در اقلیم های معتدل عملکرد مطلوبی دارند و می توانند میوه هایی با ارزش تغذیه‌ای بالا، سرشار از آنتی‌اکسیدان، ویتامین C و فیبر تولید کنند.
درخت بلوط (Quercus spp)
-56406c5e.jpg)
درخت بلوط از درختان باارزش و مقاوم به شوری خاک است که گونه هایی مانند بلوط سفید و بلوط قرمز در مناطق ساحلی رشد مناسبی دارند. این درختان بلند، سایه‌ساز و دیرزی هستند و برای استفاده به عنوان بادشکن یا عناصر شاخص در منظر بسیار مناسب‌اند.
برخی گونه های بلوط در جنگل های شمال کشور و بسیاری دیگر در توده های جنگلی غرب ایران به وفور یافت می شوند و از نظر زیست‌محیطی ارزش بالایی دارند. بلوط ها معمولاً پوستی ضخیم و مقاوم دارند و عمر آن ها به طور میانگین تا ۲۰۰ سال می رسد. این درختان یک‌پایه‌اند، اما گل های آن ها به صورت تک‌جنسی روی یک پایه ظاهر می شوند.
کاج موگو یا کاج مشهد (Pinus mugo)
کاج موگو یک درختچه کوتاه‌قامت و مقاوم است که در دسته گیاهانی که در آب شور رشد می کنند قرار گرفته و به خوبی در مناطق سرد و شور رشد می کند. این نوع کاج در تمام طول سال سبز می ماند، به این‌ترتیب زیبایی خاصی به فضا می بخشد. این گیاه به ویژه در برابر گوزن ها و حیوانات وحشی مقاوم است. کاج موگو معمولاً تا ارتفاع 4.5 تا 6 متر رشد می کند و عرض آن می تواند به 9 متر برسد.
ویژگی برجسته این گیاه، فرم فشرده و کوتاه آن است، اگرچه ارتفاع آن بسته به واریته آن متغیر است. علاوه بر این، کاج موگو قابلیت سازگاری با شرایط شهری را دارد و به عنوان یک گیاه زینتی در طراحی فضاهای سبز شهری استفاده می شود.
سوسن یک روز یا زنبق رشتی (Hemerocallis spp.)
سوسن یک روز یا زنبق رشتی گیاهی چندساله، مقاوم به شوری و خشکی است که گل های رنگارنگ و متنوعی دارد. این گیاه در مناطق گرم گلدهی طولانی‌تری دارد و در نواحی معتدل نیز تابستان هایی پرگل تولید می کند. کاشت و نگهداری آسان این گیاه، آن را به گزینه‌ای محبوب در طراحی باغ ها تبدیل کرده است. زنبق رشتی بومی آسیا و خزان‌پذیر است و در نواحی مختلفی از قفقاز و جنوب شرقی روسیه تا هیمالیا، هند، چین، تایوان، ژاپن و کره پراکنده است. در ایران، این گیاه به ویژه در نواحی شمالی کشور در کنار رودخانه ها دیده می شود. همچنین، زنبق رشتی در برابر آلودگی هوا مقاوم است و از بیماری ها و آفات خاصی مصون می ماند، که این ویژگی آن را برای استفاده در محیط های شهری مناسب می سازد.
علف زینتی پنی ستوم (Pennisetum alopecuroides)
پنی‌ستوم یک گیاه مقاوم به آب شور و تزئینی با شاخ و برگ های بلند و موج‌دار بوده که در برابر شوری و بادهای ساحلی مقاوم است. این گیاه در فضای سبز شهری یا حاشیه جاده ها جلوه‌ای طبیعی و زیبا ایجاد کرده و به حفظ رطوبت خاک و جلوگیری از فرسایش کمک می کند. رشد پنی‌ستوم معمولاً دو ماه پس از کاشت آغاز می شود، و برای رشد بهتر، نیاز به آبیاری منظم و حذف علف های هرز دارد. این گیاه در مناطق بارانی به خوبی رشد می کند، اما مقاومت خوبی در برابر کم‌آبی نیز دارد.
کدام یک از این گیاهان در ایران بهتر رشد می کنند؟
در شرایط اقلیمی متنوع ایران، به ویژه در مناطق ساحلی و خشک، برخی گونه ها از جمله خرزهره، رز چروکیده و پیتوس‌پوروم به عنوان گیاهان مقاوم به آب شور، عملکرد بسیار مطلوبی دارند. این گیاهان نه‌تنها از نظر زیبایی‌شناسی جذابیت بالایی دارند، بلکه با تحمل بالای خود در برابر شوری خاک، باد و کم‌آبی، گزینه ای هوشمندانه برای طراحی فضای سبز پایدار محسوب می شوند.
خرزهره با گل های رنگارنگ، رز چروکیده با شکوفه‌دهی مداوم و پیتوس‌پوروم با برگ های براق و ساختار متراکم، از جمله گیاهانی هستند که در آب شور رشد می کنند و با شرایط سخت زیستی ایران سازگارند. علاوه بر این، گونه هایی مانند کاج موگو و زغال‌اخته نیز به عنوان پوشش های سبز مقاوم، در مناطق شور و کم‌بازده کشور کاربرد فراوانی دارند.
نکات مهم در کاشت و نگهداری گیاهان مقاوم به آب شور
یکی از نکات مهم در کاشت و نگهداری گیاهان مقاوم به آب شور، اصلاح منظم خاک با مواد آلی بوده که باعث بهبود بافت خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب و کاهش غلظت نمک می شود. آبیاری عمیق نیز به شست‌وشوی نمک ها از اطراف ریشه کمک می کند، اما باید با دقت و در خاک دارای زهکشی مناسب انجام شود تا از غرقابی شدن جلوگیری کنید.
در مناطق بسیار شور، استفاده از گلدان یا بسترهای مرتفع راهکار مؤثری برای کنترل کیفیت خاک است. همچنین، توصیه می شود گیاهان حساس به شوری در مکان هایی کاشته شوند که توسط گونه های مقاوم یا بادشکن ها از پاشش نمک محافظت شوند. آزمایش دوره ای خاک و پایش علائم ظاهری مانند قهوه‌ای شدن لبه برگ ها نیز در تشخیص و رفع مشکلات ناشی از شوری مؤثر است.
