چغازنبیل، کهن ترین تصفیه خانه آب در دنیا

زیگورات دوراونتاش یا چغازنبیل یکی از معابد باستانی در ایران است که در مجاورت آن تصفیه خانه‌ای با همین نام جهت تصفیه آب سنتی قرار دارد. تصفیه خانه چغازنبیل به عنوان یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین سازه‌های آبی در ایران و جهان شناخته می‌شود. برای شناخت بیشتر این تصفیه خانه، ابتدا لازم است تا با زیگورات چغازنبیل و دلیل احداث تصفیه خانه در آن محل آشنا شوید.

تاریخچه تصفیه آب سنتی در چغازنبیل

چغازنبیل یک واژه لری است که از ترکیب دو کلمه چغا به معنی تپه و زنبیل به معنای سبد ساخته شده است. این نیایشگاه در حدود سال‌های 1240 تا 1275 پیش از میلاد توسط ایلامی‌ها برای پرستش خدایان آن‌ها ساخته شد. این زیگورات در جنوب غربی ایران، در شهرستان شوش و در مجاورت رودخانه دز احداث شده است. چغازنبیل به عنوان یکی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی ایران در فهرست یادمان‌های جهانی بشریت در یونسکو نیز به ثبت رسیده است. این سازه با ارتفاع 52 متر و در 5 طبقه ساخته شده ولی در حال حاضر کمتر از سه طبقه از آن باقی مانده است. زیربنای این سازه نیز ابعادی دو برابر ابعاد یک زمین فوتبال دارد.

به دلیل اختلاف ارتفاع این معبد با سطح زمین و همچنین گل آلود بودن آب رودخانه دز، تصمیم بر این می‌شود که با احداث یک کانال، قسمتی از آب رودخانه دز جدا شده و برای تبرک به سمت چغازنبیل هدایت شود. این کانال با نام اونتاش ناپیریشا به عنوان افتخار قوم ایلامی شناخته شده و هم اکنون با نام های هرموشی و زهکش داریوش قابل شناخته می‌شود. در آن زمان آب ورودی به کانال به سمت تصفیه خانه چغازنبیل هدایت شده و پس از تصفیه آب سنتی به داخل معبد منتقل می‌شده است.

سیستم تصفیه آب سنتی چغازنبیل

آبرسانی به چغازنبیل و سیستم تصفیه آب آن یکی از شگفتی‌های این معبد باستانی محسوب می‌شود. همانطور که قبلا گفته شد، رود دز در نزدیکی این زیگورات قرار داشته و آب مورد نیاز معبد را تامین می‌کند اما بستر رودخانه پایین‌تر از سطح دشت بوده و به همین دلیل، آب رودخانه سطح دشت را فرسایش داده و گل‌آلود می‌شود. در نتیجه برای انتقال آب رودخانه به معبد چغازنبیل، دستور احداث کانال مخصوصی با طول 45 کیلومتر داده شد.

آب رودخانه پس از عبور از هفت تپه و دشت خوزستان بسیار گل‌آلود شده و لازم بود تا آب را دون حوضچه‌های مخصوص بریزند تا این ذرات گل و لای ته نشین شوند. سیستم تصفیه آب سنتی در این تصفیه خانه به گونه‌ای بوده که فرآیند جداسازی ذرات ناخالصی به وسیله قوانین فیزیکی که در ساخت ظروف مرتبطه استفاده شده، صورت می‌گرفته است. در ساخت این بنا از مصالحی مثل قیر، آجر و گچ برای ساخت این ظروف مرتبطه و سطوح شیبدار برای فرآیند تصفیه آب استفاده شده است.

ویژگی منحصر به فرد دیگری که این سازه دارد، ساختار پله‌ای این تصفیه خانه است که باعث می‌شود به مرور زمان، آب اثرات فرسایشی کمتری بر روی سازه داشته باشد. همین ویژگی باعث شده تا این اثر تاریخی بعد از گذشت سالیان دراز همچنان پابرجا باشد. برای انتقال آب در قسمت‌های مختلف تصفیه خانه نیز از لوله‌های سفالی که به صورت نر و ماده ساخته شده‌اند استفاده می‌شود. لوله‌های نر و ماده می‌توانند بر روی هم جفت شوند و مسیر مناسبی را برای انتقال آب در سیستم تصفیه آب سنتی فراهم کنند. 

توجه داشته باشید که این سیستم تصفیه آب سنتی در گذشته کاربرد بیشتری داشته و بعد از آن به مرور زمان سیستم تصفیه آب دچار تحولات زیادی شده است. برای آشنایی با تاریخچه تصفیه آب در جهان، می‌توانید مطلب مرتبط با این موضوع را مطالعه کنید.

مشخصات سیستم تصفیه آب چغازنبیل

طبق گفته باستان‌شناسان، سیستم تصفیه آب سنتی چغازنبیل از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است که دارای مشخصات و ویژگی‌های زیر هستند:

•    مخزن نگهداری آب با حجم 50 متر مکعب
•    حوضچه فوقانی تصفیه خانه با ابعاد 9 در 7.5 متر 
•     عمق حوضچه 60 سانتی‌متر
•    ظرفیت حوضچه معادل 5.4 مترمکعب
•    دارای 9 مجرا بین مخزن و حوضچه تصفیه آب
•    ابعاد مجرا‌ها معادل 80 در 15 سانتی‌متر

آب ورودی به تصفیه خانه، ابتدا وارد حوضچه اصلی شده و بعد از ته‌نشینی ذرات گل و لای، به وسیله مجراهای ارتباطی که ساختار شیبداری دارند، تصفیه و به بخش‌های مختلف منتقل می‌شود. این ساختار شیبدار در سیستم تصفیه آب سنتی، امروزه نیز در بسیاری از سیستم‌های تصفیه آب مورد استفاده قرار می‌گیرد. در نهایت آب تصفیه شده وارد حوضچه فوقانی شده و می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد.

جالب است بدانید که 3000 سال پیش، ایلامیان از قانون ظروف مرتبطه برای جداسازی رسوبات و ذرات ناخالصی استفاده کرده‌اند. در حالی که این قانون برای اولین بار توسط دانشمند فرانسوی به نام پاسکال، به جهانیان معرفی شد. دیواره‌های حوضچه مورد استفاده در تصفیه خانه چغازنبیل با شیب حدود 6% طراحی شده بودند تا هم ذرات ناخالصی ته نشین شوند و هم اثر فرسایشی آب بر روی دیواره‌ها کمتر باشد.

فرضیات مطرح شده درمورد کاربری چغازنبیل

با وجود اینکه سیستم آبی چغازنبیل همیشه به عنوان یک تصفیه خانه برای تصفیه آب سنتی شناخته می‌شده است، اما امروزه فرضیه‌های دیگری در مورد این بنا ارائه شده است. امروزه برخی از باستان‌شناسان و محققان بر این باور هستند که چغازنبیل در گذشته کاربرد دیگری داشته است. طبق تحقیقات، این سیستم آبی برای جلوگیری از ورود آب باران و سیلاب به بخش‌های مختلف عبادتگاه ساخته شده تا مانع از تخریب این اثر شود.

همچنین برخی از باستان شناسان بر این باور هستند که بخش‌هایی از این سازه آبی بیرون از محوطه حصار کشی شده بوده و به راحتی می‌تواند توسط دشمنان آلوده شود. در نتیجه این سازه بیشتر نقش دور کردن آبهای سطحی از محیط زیگورات را دارد. با این وجود توجه داشته باشید که این فرضیات همچنان به اثبات نرسیده و چغازنبیل تا به این لحظه هنوز به عنوان یکی از قدیمی‌ترین تصفیه خانه‌ها در جهان شناخته می‌شود.

ضرورت تصفیه آب در حال حاضر

امروزه افراد زیادی به دلیل وجود آلاینده‌های بیماری‌زای موجود در آب لوله کشی شهری، در منازل خود از دستگاه تصفیه آب خانگی استفاده می‌کنند. این دستگاه‌ها توانایی بالا بردن کیفیت آب آشامیدنی را داشته و از مشکلاتی مثل رسوب‌گیری لوله‌ و شیرآلات جلوگیری می‌کنند. شما می‌توانید برای خرید دستگاه تصفیه آب صنعتی یا خانگی به وب‌سایت فروشگاه آبین مراجعه کنید. همچنین در صورتی که نیاز به دریافت مشاوره رایگان در زمینه خرید تجهیزات تصفیه آب دارید، می‌توانید از طریق شماره 02122228116 با کارشناسان آبین در تماس باشید.