قنات، سفر به اعماق زمین
قنات یا کاریز از شاهکارهای معماری ایران و شگفت انگیزترین سازه ها برای استخراج آب در سرزمین خشک و نیمه خشک ما است. این روش از آغاز هزاره اول پیش از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران کشف شد تا کشاورزان بتوانند زمین های تشنه خود را در هنگام خشکسالی سیراب کنند. سپس این میاث معماری ایرانی به نقاط مختلف جهان گسترش یافت تا نجات دهنده تشنگان در دنیا باشد. اگرچه در این سال ها بسیار از قنات های کشور خشکیده اند و در مجاورت با ساختمان های بند از بین رفته اند، اما هنوز هم بیش از 40 هزار رشته قنات در ایران فعال وجود دارد که اثر تاریخی زیادی دارند. اما در این میان 11 قنات در استان های کرمان، اصفهان، یزد، بم، اراک، گناباد و فردوس توانسته اند در حافظه جهان ماندگار شوند.
قنات چیست؟
قنات یا کاریز، کهریز یا کانال زیر زمینی است که وظیفه آبرسانی جهت کشاورزی و آشامیدن به سطح زمین را بر عهده داشت. قنات ها در اعماق زمین حفر شده و توسط آبراه های مختلفی، آب را به سطح زمین می رسانند. اکثر مناطق ایران مناطقی گرم و خشک هستند و زندگی در این مناطق فاقد باران و رودخانه امری غیر ممکن است. اما ایرانیان در زمان های گذشته توانستند که نیاز خود به آب را با احداث قنات رفع نموده و بسیاری از صحراهای خشک را آباد کنند. بسیاری از مناطق گرم و خشک دنیا مانند استرالیا فاقد سکنه هستند، اما در سرزمین نیمه خشک ما نه تنها شهرها و روستاهای فراوانی وجود دارد بلکه محصولات کشاورزی مناطق گرم و خشک شامل انواع میوه، سبزیجات و دانه های روغنی به سراسر دنیا صادر می شوند.
قنات واژه ای عربی است، ولی سیستم آبرسانی قنات برای اولین بار در ایران کشف گردید. با این وجود، در زبان فارسی استفاده از کلمه فارسی کاریز یا در اصل کهریز مناسب تر است. کلمه کاه ریز یا کهریز به این دلیل گفته می شود زیرا برای اطمینان از باز بودن مسیر چاه ها یا کانال های فرعی مقداری کاه در چاه می ریختند، اگر در خروجی کاریز مقداری کاه دیده می شود یقین می کردند که کانال مسدود نشده است و یا ریزش یا مسدود شدن کاریز از کدام چاه یا کانال بوده است. احتمال می رود که در گذشته پیش از کلمه کاریز، واژه "کن او (کنو) کندن" را بکار می بردند و بعد واژه کاریز و در قرون بعدی استفاده از کلمه قنات مرسوم و متداول شد.
براساس گزارش وزارت نیرو هم اکنون حدود 36300 قنات در سراسر ایران شناسایی شده است. این قنات ها علاوه بر ایران، در کشورهایی که در گذشته بخشی از ایران بوده اند یا ارتباط فرهنگی داشته اند نیز دیده می شود. از جمله آنها می توان کشورهای عراق، پاکستان، سوریه، افغاستان، کشورهای جنوب روسیه، کشورهای حاشیه خلیج فارس، غرب چین و جنوب اروپا را نام برد. با یان وجود تعداد قنات ها در ایران به تنهایی از تعداد کل قنات ها در سراسر دنیا بیشتر است.
ایران خاستگاه قنات در جهان
بر طبق کاوش هایی که در سال 2014 انجام شده نشان می دهد که اولین قنات ها در نزدیکی سد سیمره کشف شده است که قدمت آنها به هزاره سوم پیش از میلاد بر می گردد. پس از آن در منطقه کما که امروزه در کشور عمان قرار دارد، نیز قناتی از هزاره دوم پیش از میلاد کشف شده است.پس از زلزله بم در سال 2003 یک قنات جدید پیدا شد که قدمت آن به 200 سال پیش و دوره هخامنشیان باز می گردد. قنات قصبه گناباد نیز که همچنان پابرجاست نیز مربوط به زمان سلسله هخامنشیان است. در واقع احداث قنات در این دوره آغاز شد و پس از آن در ایران بسیار رواج پیدا کرد. این ابداع هخامنشیان شاید یکی از برگهای برنده آنها در مقابل ماده ها بود زیرا آنها توسط قنات و توسعه کشاورزی می توانستند مردم بیشتری را در اختیار خود قرار دهند.
در سال های اخیر چینی ها ادعا کردند که قنات (کاریز) ابداع آنها در جهان بوده است و این روش برای دستیابی به آب های زیر زمینی از این کشور به دیگر مناطق جهان انتشار یافت، اما منابع و مقالات خارجی موجود ثابت می کنند که قنات اختراع ایرانیان بوده است و ده ها قرن نیز قدمت دارد. درحالی که چینی ها تنها حدود 200 سال است که به این فناوری دست یافته اند.
11 قنات ایران که جهانی شدند
11 قنات از طولانی ترین و عجیب ترین کاریزهای ایران در حافظه جهان و فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده اند، شامل قنات های زیر هستند:
• قنات قصبه گناباد: این قنات عمیق ترین قنات جهان است که مادر چاه آن تا عمق 350 متری از زمین قرار دارد و حتی زمین لرزه های بزرگ نیز تاکنون به آن آسیب نرسانده اند. قنات قصبه حدود 2500 سال قدمت دارد و همچنان آب مورد نیاز شهر گناباد را تامین می کند.
• قنات بلده فروس: این قنات خراسان جنوبی متعلق به دوره ساسانی می باشد که بخش وسیعی از زمین های کشاورزی حوالی شهر فردوس را آبیاری می کند. این قنات شامل 16 قنات و 2 چشمه است.
• قنات باغ زارچ یزد: طولانی ترین قنات ایران با طول 100 کیلومتر و دارای 2115 حلقه چاه می باشد. قدمت این قنات به 2 یا 3 هزار سال پیش از میلاد و دوره ساسانی بر می گردد.
• قنات حسن آباد مهریز: قدمت این قنات به هفتصد سال پیش و قرن هشتم باز می گردد و در فهرست آثار ملی ایران و جهان ثبت شده است.
• آسیاب آبی میزا نصرالله مهریز
• قنات گوهرریز جوپار کرمان: این قنات متعلق به دوره صفویه است و قدمتی 750 ساله دارد و در مجموع با 3 هزار و 556 متر طول و 129 حلقه چاه حدود 330 هکتار از اراضی شهر جوپار را آبیاری می کند.
• قنات دوقلوی اکبر آباد بم و قاسم آباد بروات: این دو قنات به دلیل دوقلو بودن در فهرست میراث یونسکو ثبت شده اند.
• قنات مون اردستان: تنها قنات دو طبقه جهان است که حدود 800 سال قدمت دارد. در هر طبقه آن آب مستقلی جریان دارد که به یکدیگر هیچ راه نفوذی ندارند.
• قنات وزوان و مزدآباد اصفهان: این دو قنات در استان اصفهان قرار دارند که به علت دارا بودن سدهای زیر زمینی به فهرست یونسکو راه یافته است.
مهندسی قنات
اولین گام در احداث قنات شناسایی آب در بالا دست است که معمولاً در دامنه کوه و ابتدای دشت قرار دارد. با وجود تحولات اخیر محل این آب های زیر زمینی در طی چند هزاره گذشته تغییر نکرده است. این کار توسط افراد خبره انجام می گردد و ابتدا با حفر چاه های آزمایش از پایداری آنها اطمینان حاصل می شد، سپس احداث مقنی چاه مادر انجام می گردید. چاه مادر معمولاً حدود یک متر قطر دارد. اگر خوش شانس بودن مقنی ها در عمق 16 متری به آب می رسیدند، اما گاهی حفر مقنی تا عمق 100 متر زیاد ادامه می یافت. حفاری قنات معمولاً در پاییز صورت می گرفت که فصل کم آبی است زیرا این مساله احداث عمیق تر چاه را ممکن می ساخت.
در مرحله بعدی پس از مشخص شدن محل چاه مادر، محاسبه مسیر و شیب کانال قنات بر اساس محل خروجی آب انجام می شود. شیب کانال قنات معمولاً بین 1 تا 1500 می باشد. اگر شیب کمتر باشد، گندآب ایجاد می گردد و اگر شیب زیاد باشد، جریان آب موجب خوردگی و ریزش قنان خواهد شد. در گذشته کنترل شیب در احداث قنات توسط ریسمان و شاقول صورت می گرفت. در ابتدا عمق چاه توسط ریسمان مشخص می شد، سپس ارتفاع چاه های دیگر در حین حفاری توسط ریسمان کنترل شده و یادداشت می گردید. حفاری کانال معمولاً از خروجی قنات آغاز می شد، زیرا اگر آب به تونل بیفتد، شیب تونل موجب تخلیه آن خواهد شد. محل خروجی قنات را معمولاً در شهر یا روستا و زمین کشاورزی که متقبل هزینه احداث آن می شد، قرار می دادند. علاوه بر این، محل خروجی کانال را معمولاً سنگفرش می کردند که در برابر بروز طوفان مقاوم تر باشد.
عوامل موثر در نابودی قنات ها
امروزه قنات های بسیاری در حال خشک شدن هستند. برای مثال در دو دهی اخیر که با نوسازی کشاورزی در دشت قزوین همراه بوده و تعداد زیادی چاه عمیق با موتوری دیزلی حفر شد. ابتدا چاه ها بازده بیشتری نسبت به قنات ها داشتند، اما با ادامه کار سطح آب های زیر زمنی فروکش کرده و قناتهای قزوین خشک شدند، درنتیجه برای رسیدن به آب بیشتر چاه های عمیق و عمیق تری احداث شدند و سطح آب همچنان کاهش یافت. قنات از نظر زیست محیطی بسیار ارزشمند است زیرا قنات سبب افت سطح آب های زیر زمینی در سفره نمی شود و برای انتقال آب از عمق زمین به سطح آن به سوخت های فسیلی یا انرژی الکتریکی نیازمند نیستیم. با این حال قنات هایی که هم اکنون فعال هستند، با وجود عواملی مانند زیر با خطر کاهش آبدهی و خشک شدن مواجه هستند:
• عدم تامین اعتبارات مالی کافی
• مهاجرت به شهرها
• عدم استفاده از پوشش و مصالح مناسب
• ریزش کوره ها و میله ها به دلیل عدم ساخت مناسب
• عدم نگهداری صحیح قنات ها
• عدم برنامه ریزی مناسب جهت جلوگیری از ورود سیلاب به داخل قنات ها
• تعدد مالکین و ایجاد مشکل در هماهنگی آنها
بخشی از قنات های فعال در ایران در حریم های شهری در حال نابودی هستند که حفظ و صیانت از آنها نیازمند قانون گذاری مناسب است. با توجه به مشکلاتی مانند افزایش گازهای گلخانه ای و کاهش نزولات آسمانی در کشور و نیز افزایش سطح مناطق بیابانی، امید می رود که توجه مسئولان به سمت حفظ و مرمت این میراث گران بهای ملی و گردشگری معطوف گردد.
