آناهیتا الهه آب در ایران باستان

جایگاه و اهمیت آب در گذشته و ایران باستان به اندازه ای بود که موجب نیایش الهه آب توسط ایرانیان می شد. الهه آب در ایران باستان در کنار خدایان آتش چنان مورد توجه قرار می گرفت که معابد زیادی در سراسر ایران برای پرستش آن به وجود آمده بود. همه ما فکر می کنیم که تنها در قرن های اخیر است که ایران با بحران کم آبی روبرو شده، اما بهتر است بدانید خشکسالی معضلی است که از گذشته های دور با مردمان سرزمین ایران همراه بوده است.

این موضوع به دلیل موقعیت جغرافیایی ایران و قرار گرفتن آن در منطقه خشک است. اعتقاد به الهه آناهیتا از دوران پیش از زرتشت در ایران وجود داشت و در ادامه دوره های تاریخی بعدی یعنی اشکانی و ساسانیان هم الهه آب توسط عده ای زیادی از ایرانیان پرستش می شد. 

جایگاه الهه آناهیتا در فرهنگ ایران باستان

الهه آناهیتا برگرفته از آب به معنای پاک و دور از آلودگی است، این الهه در واقع فرشته نگهبان چشمه ها و باران تصور می شد و آن را نمادی از عشق و دوستی در نظر می گرفتند. این الهه در میان ایرانیان باستان چنان جایگاهی داشت که در کتیبه های به جا مانده تصاویری از الهه آب در کنار اهورا مزدا نقش بسته است.

اهورا مزدا در گذشته به معنای خدایی حکیم، برتر، خالق تمام موجودات جهان، داننده اسرار نهان در عالم و البته بسیار مهربان است. بنابراین وجود الهه آب در ایران باستان در کنار اهورا مزدا نشان دهنده جایگاه بسیار بالای این الهه برای ایرانیان و توجه ویژه نسبت به آن است. 

نمونه ای دیگر از آثار به جا مانده از گذشته که نشان دهنده جایگاه بی مانند الهه آب در ایران باستان بوده، نقش برجسته طاق بستان است. در این کتیبه، الهه آناهیتا در سمت راست خسرو پرویز ساسانی ایستاده و در سمت چپ آن اهورا مزدا قرار گرفته است. نکته مهم در کتیبه طاق بستان این است که الهه آب تاجی درست مانند اهورا مزدا بر سر دارد و در یکی از دست هایش کوزه ای است که آب از آن سرازیر می شود.

در سراسر ایران با توجه به نقش الهه آب در ایران معابد بسیاری برای نشان دادن احترام به آن ساخته شده است، نمونه ای از این معابد در شهرهای همدان، کازرون، آذربایجان، کرمانشاه و کنگاور قرار دارد. جالب توجه است که معمولا نیایشگاه های الهه آناهیتا در اطراف رودها قرار گرفته است.

حتما در مورد جشن آبانگان چیزهایی شنیده اید، اما آیا می دانستید که این روز به مناسبت بزرگداشت الهه آب در ایران باستان، نام گذاری شده است؟ دهم آبان روز بزرگداشت ایزدبانوی بزرگ آب در ایران باستان الهه آناهیتاست. در باور ایرانیان باستان الهه آب در بلندترین طبقه آسمان قرار دارد و در همین راستا بخش بزرگی از کتاب اوستا به ایزدبانو آناهیتا اختصاص داده شده است. در جشن آبانگان همه ایرانی ها به خصوص زنان در اطراف دریا و رودخانه به دعا کردن می پرداختند.

در مقاله "منشا پیدایش آب در زمین" به بررسی مهم ترین نکات برای پاسخ به این پرسش که منشا آب در زمین چیست؟ پرداخته ایم.

علاوه بر آبانگان جشن ها و رسوم دیگری تحت تاثیر الهه آناهیتا در ایران باستان برگزار می شد. یکی دیگر از رسومی که از گذشته و برگرفته از الهه آب همچنان با ما همراه می باشد روز 13 نوروز است که در این روز مردم برای طلب باران به صحرا می رفتند. در این روز مردم سبزه های تازه روییده در نوروز را برای هدیه دادن به الهه آناهیتا به آب های روان می سپردند. این اعتقاد در باور مردم بود که انجام این کار موجب برکت و فراوانی آب در سال پیش رو می شود.

با گذشت زمان اهمیت الهه آب در ایران باستان به اندازه ای بود که به آن سوگند یاد می کردند و اردشیر، پادشاه دوم هخامنشی الهه آناهیتا را به عنوان یکی از خدایان سه گانه در ایران در کنار خدای اهورا مزدا و میترا معرفی کرد. این موضوع برگرفته از کتیبه میخی به جامانده از آن دوران است، اردشیر در این کتیبه گفته است:

"من اردشیر پادشاه بزرگ ایران و پسر داریوش هخامنشی با خواست اهورامزدا این کاخ را برای زندگی بنا کردم. اهورا مزدا، آناهیتا و میترا، من و تمام آن چه که به وسیله من انجام شده را از تمام بلایا محافظت کند."

بعد از آن و در ساسانیان اهمیت الهه آب در ایران باستان بسیار بیشتر شد به طوری که بسیاری از مراسم مذهبی و سیاسی در آن دوران برگرفته از این الهه با شکوه ایرانی بود. اما نکته قابل توجه این است که آناهیتا الهه ای نبود که پرستش آن تنها محدود به مرزهای ایران باشد و حتی در خارج از مرزهای ایران هم پرستندگان بسیاری داشت که معابدی را برای آن می ساختند. برای نمونه مردم ارمنستان الهه آب را به عنوان بانوی با شکوه، مادر همه دانش ها و محافظ آب می دانستند.

الهه آناهیتا علاوه بر الهه آب نمادی از کمال زن و در واقع به عنوان فریادرس و پشتیبان زن در گذشته تصور می شد، به طوری که جایگاه بسیار والایی را در میان ایرانیان داشته است. یکی از دلایلی که آناهیتا را به الهه ارزشمند برای ایرانیان تبدیل کرد این است که در ایران باستان آب کاملا مقدس و ارزشمند به شمار می رفت. علاوه بر این شکوه معابد الهه آب همیشه مورد توجه عده زیادی از مردم قرار گرفته و در واقع بنای این معابد درست مانند شکوه و عظمت آناهیتاست. 

برای اطلاع از مطالبی در رابطه با نقش آب در بدن مطالعه مقاله " نقش آب در عملکردهای بدن انسان" توصیه می شود.

معابد الهه آب در ایران باستان

موارد زیر از معابد الهه آب در ایران باستان هستند:

معبد الهه آناهیتا در کنگاور

معبد الهه آناهیتا از بزرگ ترین بناهای سنگی ایران بعد از تخت جمشید است که بنای آن به دوران پیش از میلاد مسیح مربوط می شود. این معبد در شهر کنگاور استان کرمانشاه ساخته شده و برای احترام و گرامیداشت مقام الهه آب، آناهیتا بنا شده است. بنا به گفته مستندات تاریخی اولین سنگ بنای معبد آناهیتا در عصر هخامنشیان گذاشته شد و در دوره ساسانیان به اتمام رسید. اما متاسفانه به دلیل گذشت قرن های زیادی الهه آب در ایران باستان توسط بلایای طبیعی و البته انسان ها مورد تخریب قرار گرفته است. 

در مورد معماری معبد آناهیتا باید گفت که جریان آب در آن یکی از شگفتی های این معبد است. در چهار طرف معبد دالان هایی برای جریان آب به وسط معبد قرار گرفته و در وسط معبد فضایی برای جمع شدن آب در استخری کوچک وجود دارد. اما در کنار تمام تخریب هایی که متاسفانه در این بنا به دلایل مختلف اتفاق افتاده است، سازه معبد الهه آب تاریخ پر از رمز و راز ایران باستان را برای ما یاد آور می شود.

ساخت این معابد با ویژگی های بسیاری همراه بود و به نحوه ساخت آن توجه زیادی شده است. به این صورت که پرستشگاه های الهه آناهیتا را در کنار آب های جاری و یا قنات می ساختند، در این زمینه معمولا رودهایی با شیب بسیار کم ساخته می شد تا صدای آب برای افراد حاضر در معبد بیانگر اهمیت جایگاه آب برای الهه آناهیتا باشد. 

معبد آناهیتا در بیشاپور

یکی دیگر از معابد الهه مقدس آناهیتا در شهر باستانی بیشاپور شهرستان کازرون است که ساخت آن مربوط به زمان ساسانیان می باشد. در این دوران برای ایزد آناهیتا معبد و نیایشگاه بیشاپور ساخته شد، در یکی از کتیبه های به جا مانده از ایران باستان در بیشاپور اردشیر موسس سلسله ساسانی می گوید:

"ایزدان مهر و آناهیتا مرا یاری کرده اند، بشود که اهورا مزدا، آناهیتا و میترا مرا در پناه خود گرفته و به دور از هر گونه کینه ای حفظ کنند."

 معبد الهه آناهیتا در بیشاپور دارای معماری خیر کننده ای است و درست مانند سایر معابد الهه آب، دستگاه های کنترل کننده جریان آب در معماری نقش بسیار مهمی دارد. در معبد آناهیتا بیشاپور هیچ سقفی ساخته نشده و علت آن راحت سرازیر شدن جریان آب رودخانه به داخل معبد است تا در نهایت آب ذخیره شده بتواند از راه قناتی که در نزدیکی معبد قرار دارد خارج شود. 

معبد آناهیتا در آذربایجان

 
در آذربایجان و درست کنار معبد تخت سلیمان پادشاهان ساسانی که برای الهه برکت و آب جایگاه ویژه ای را در نظر می گرفتند معبد آناهیتا را بنا کردند. این معبد هم مانند بنای آتشکده چهار طاقی است اما به صورت مسقف ساخته نشده تا بنا به تصور ایرانیان باستان نذورات مقدس آسمانی به داخل معبد سرازیر شوند. در بنای این معبد یک مجرا برای ورود آب وجود دارد و آب دریاچه را برای استفاده در مراسمات مذهبی به داخل معبد وارد می کردند. قرار گرفتن دریاچه در وسط تخت سلیمان ناشی از احترام مردم به الهه آب است.