آب انبار چیست و نحوه ذخیره آب در قدیم چگونه بوده است؟

حتما تا به حال واژه آب انبار را شنیده‌اید و همه می‌دانیم که محلی برای ذخیره آب است. اما هدف از ساخت این بناها و ذخیره آب چه بوده است؟ برای پاسخ به این سوال، ابتدا لازم است تا یک آشنایی کلی با این سازه داشته باشید. این بنا به عنوان یکی از شاهکارهای معماری در زمان خود شناخته می‌شد که برای تامین یکی از حیاتی‌ترین عناصر برای بقای انسان، یعنی آب شیرین جهت آشامیدن، ساخته شده است. آب انبارها همان‌طور که از نامشان مشخص است، محلی برای جمع‌آوری آب شرب و غیر شرب جهت مصارف مختلف هستند.

این مکان درگذشته با نام‌های مختلفی از جمله برکه، هود (حوض)، اومبار در ایران و اسامی مثل سردابه، مصنع، خزان و حوض در سایر کشورها شناخته می‌شد. از زمان قدیم، بسیاری از مناطق گرمسیری و کویری با مشکل تامین آب به خصوص آب آشامیدنی برای فصول گرم‌تر سال مواجه بودند. به دلیل شرایط آب و هوایی خاص این مناطق، معمولا نیمی از سال دسترسی به آب و تامین آب شیرین همواره بزرگترین مشکل ساکنان این مناطق بوده است. بنابراین ساخت آب انبار جهت ذخیره آب شیرین، یکی از بهترین و کارآمدترین راه‌ها برای مواجهه با این بحران بوده است.

نحوه ساخت آب انبار و قسمت‌های تشکیل دهنده آن

از زمان قدیم، هر محلی که در آن تمدن انسانی و تجمع انسان‌ها شکل گرفته بود، در کنار رودخانه‌ها یا سایر منابع آبی بوده است. اما در بسیاری از مناطق از جمله اکثر مناطق بیابانی در ایران، به دلیل کمبود منابع آبی و ریزش باران، برای تامین آب از روش‌های مختلف مثل حفر چاه، قنات، چشمه و آب انبار استفاده می‌شده است. آب انبارها در واقع حوضچه یا برکه‌های سرپوشیده‌ای هستند که محلی مناسب برای جمع‌آوری آب برای فصول گرم سال محسوب می‌شوند. این بناها معمولا در زیر زمین ساخته شده و ساختار آن‌ها به گونه‌ای بوده است که علاوه بر خنک نگه داشتن آب، از آلودگی و بخار شدن آن نیز جلوگیری کنند.

آب انبارها از بخش‌های مختلف تشکیل شده‌اند که در ادامه به معرفی هر یک از آن‌ها می‌پردازیم.

مخزن، خزینه یا تنوره در آب انبار

مهمترین قسمت در یک آب انبار، مخزن، خزینه یا تنوره آن است. خزینه در واقع مخزن اصلی آب انبار است که در عمق زمین ساخته شده و شکل ظاهری آن استوانه‌ای، مکعبی یا هشت وجه شکل است. نوع دیگری از مخزن نیز وجود دارد که به آن مخزن مرکب می‌گویند. مخزن مرکب از یک مخزن استوانه‌ای در قسمت میانی تشکیل شده که چهار مخزن چهارگوش در اطراف آن قرار داشته و به آن راه دارند.

مهمترین دلیل ساخت مخزن در اعماق زمین، ایجاد مقاومت برای تحمل فشار وارده از آب بر دیواره‌ها است. همچنین برای ایجاد مقاومت بیشتر در مخزن، معمولا کف آن را با لایه‌ای از سرب می‌پوشاندند.

سردر

سردر، در واقع ورودی اصلی آب انبار و یک مسیر پلکانی از جنس آجر است که با کاشی‌کاری سنتی و مقرنس‌کاری تزیین شده است. در بالای مسیر ورودی به آب انبار معمولا یک لوح یا کتیبه نصب شده که مشخصات سازنده و یا اطلاعات دیگر این بنا را بر روی آن می‌نوشتند. محل دسترسی به آب انبار در مناطق شهری و روستایی به صورت پلکانی و در مناطق صحرایی به صورت یک مسیر شیبدار بوده است. در بعضی از ساختارها که فاقد پاشیر بودند، یک مسیر پلکانی داخل خود مخزن بوده که مستقیما به آب داخل مخزن دسترسی داشتند. در موارد دیگر نیز دسترسی به مخزن هیچ مسیر یا پلکانی نداشته و مثل یک چاه با استفاده از دلو، آب مورد نیاز خود را برداشت می‌کردند.

پاشیر

پاشیر یک شیر بزرگ از جنس برنج بوده که دسترسی به آب مخزن را راحت‌تر می‌کرده است. در محل نصب این شیر، معمولا سکوهایی به شکل مربع بودند که با تزیینات خاصی آراسته شده بودند. این سکوها احتمالا محلی برای نشستن افراد بوده، همچنین در این محل، قسمتی برای هرز آب نیز وجود داشته تا با عبود دادن آب، مانع از تجمع آن شود.

بادگیر

همانطور که قبلا گفته شد، یکی از کاربردهای آب انبار، خنک نگه داشتن آب بوده است. به همین منظور از روش‌های مختلف از جمله نصب بادگیر در این محل برای خنک نگه داشته آب استفاده می‌شده است. بادگیرها در اشکال مختلف مکعب، منشور هشت ظلعی،خرطومی یا استوانه‌ای و معمولا در دیوارها و حاشیه طاق ساخته و تعبیه می‌شدند.

سیستم تصفیه آب انبار

استرابون یا سترابون یکی از تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان یونانی است که در کتاب رساله جغرافیایی خود نوشته:  ایرانیان در آب جاری استحمام نمی‌کنند، در آن لاشه و مردار نمی‌اندازند و عموماً آن‌چه ناپاک است در آن نمی‌ریزند. همین جمله نشان می‌دهد که حفظ سلامتی و بهداشت آب ذخیره شده در آب انبار چقدر برای ایرانیان مهم و حیاتی بوده است.

بسیاری از مصارف آب ذخیره شده در آب انبارها برای تامین آب شرب جهت آشامیدن بوده است. بنابراین لازم بوده تا آب ورودی به مخزن، ابتدا یک مسیر جهت  تصفیه و جداسازی ذرات معلق در آب را طی کند. معمولا آبگیری از طریق آب کوهستان یا دشت‌ها انجام می‌شده است و قبل از ورود به مخزن اصلی در حوضچه‌های شنی جهت تصفیه نکهداری می‌شده است. سایر روش‌ها برای جلوگیری از آلودگی و گندزدایی آب شامل نصب بادگیرها، استفاده از محلول آهک و نمک، زغال برای حذف بو و خشت جهت رسوب‌زدایی بوده است.

اما امروزه می‌دانیم که برای تامین آب با درصد خلوص بالاتر و بدون عوامل بیماری‌زا، لازم است تا از سیستم‌های تصفیه آب پیشرفته استفاده شود. آب ذخیره شده در آب انبارها نیز از این قاعده مستثنی نبوده و لازم است تا تمامی مراحل تصفیه و ضدعفونی بر روی آن انجام شود. بنابراین تهیه یک سیستم تصفیه آب برای مصارف مختلف و استفاده از روش‌های مختلف تصفیه آب  بسیار حیاتی و مهم است.

برای تهیه سیستم تصفیه آب مناسب با مصارف خانگی و صنعتی می‌توانید به وبسایت فروشگاه معتبر آبین مراجعه کنید. این مجموعه یکی از بزرگترین مراکز برای خرید تجهیزات تصفیه آب در ایران است. شما می‌توانید برای دریافت اطلاعات بیشتر در این زمینه نیز از طریق شماره تماس 02122228116 با کارشناسان و متخصصان آبین در ارتباط باشید.